6100 Sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK) – Geniş ve Detaylı Ders Notu

1. Giriş ve Kanunun Amacı

6100 sayılı HMK, 1 Ekim 2011 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu kanun, 1086 sayılı mülga Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu’nun yerine geçmiştir. HMK’nın temel amacı, medeni yargılama hukukunu günümüz ihtiyaçlarına uygun hale getirmek, yargılamanın adil, dürüst, hızlı ve makul sürede sonuçlanmasını sağlamaktır.

2. Kanunun Yapısı

Kanun, 5 ana kitap ve toplamda 448 maddeden oluşur:

Birinci Kitap: Genel Hükümler
İkinci Kitap: Yargılama usulleri
Üçüncü Kitap: Kanun yolları
Dördüncü Kitap: Özel yargılama usulleri
Beşinci Kitap: Çeşitli ve geçici hükümler

3. Temel İlkeler

HMK’da bazı temel ilkeler benimsenmiştir. Bunlardan biri “dürüstlük kuralıdır.” Tüm taraflar ve yargılamaya katılanlar dürüstlük ilkesine uygun hareket etmelidir.
Diğer bir ilke “tarafların serbestliği”dir. Taraflar davayı açmakta, sürdürmekte, feragat ya da kabul etmekte özgürdür.
Mahkeme, taraflarca getirilen iddia ve savunmalarla bağlıdır. Bu “taraflarca getirilme ilkesi”dir.
Yargılamanın hakkaniyete uygun ve makul sürede sonuçlandırılması da temel bir ilkedir.
Duruşmalar kural olarak alenidir, yani kamuya açıktır. Bu da “aleniyet ilkesi” olarak adlandırılır.

4. Dava Türleri ve Davaya İlişkin Kavramlar

HMK’da yer alan başlıca dava türleri şunlardır:

Edim davası: Davacı, belirli bir edimin (örneğin bir borcun ödenmesi) yerine getirilmesini ister.
Tespit davası: Bir hukuki ilişkinin varlığı ya da yokluğu belirlenmek istenir.
Belirsiz alacak davası: Dava açıldığında alacak miktarı tam olarak bilinemiyorsa bu dava açılır.
İnşaî dava: Yeni bir hukuki durumun oluşturulması amaçlanır. Örneğin bir tapunun iptali ve yeni malik adına tescil edilmesi.

Dava açılabilmesi için bazı şartların varlığı gerekir. Bunlar “dava şartları” olarak adlandırılır. Bunlar arasında yargı yolunun uygun olması, tarafların ehliyeti, usulüne uygun vekâletname sunulması, harç ve giderlerin ödenmesi, aynı davanın daha önce açılmamış olması gibi hususlar yer alır.

5. Yargılama Usulleri

Yargılamada iki temel usul vardır:

Yazılı yargılama usulü: Daha kapsamlı, detaylı ve aşamalı bir yargılama süreci öngörür. Davanın dilekçe, cevap, ön inceleme, tahkikat ve sözlü yargılama aşamaları bulunur.
Basit yargılama usulü: Daha az kapsamlı ve daha kısa sürede tamamlanması beklenen davalarda kullanılır. Genellikle tek duruşmayla sonuçlandırılır.

Yargılamanın ilk aşamalarından biri “ön incelemedir.” Bu aşamada, dava şartları ve ilk itirazlar incelenir. Mahkeme, tarafları sulh olmaya veya arabuluculuğa teşvik edebilir.

6. Deliller ve Delil Sunumu

Deliller, iddiaların ispatı için gereklidir. HMK’da düzenlenen başlıca deliller şunlardır: tanık, bilirkişi, belge, yemin, keşif ve tarafların ikrarıdır.

Delillerin sunulması ve değerlendirilmesi aşamasında en önemli kurallardan biri “ispat yükü”dür. Kim bir hakkını ileri sürüyorsa, o hakkın varlığını ispatla yükümlüdür.

7. Kararlar ve Hüküm

Yargılama sonunda verilen kararlar farklı şekillerde olabilir. Nihai karar, davanın esasına ilişkin olup uyuşmazlığı tamamen çözer. Ara karar, yargılama sırasında verilen ve esasa ilişkin olmayan kararlardır. Kısmi karar ise dava konusunun bir kısmı hakkında verilen karardır. Hüküm ise mahkemenin uyuşmazlığı tamamen çözüp karara bağladığı nihai karardır.

Karar verildikten sonra, gerekçesiyle birlikte yazılması gerekir. Gerekçeli karar, kural olarak kararın açıklanmasından itibaren 1 ay içinde yazılmalıdır.

8. Kanun Yolları

HMK’da yer alan üç temel kanun yolu vardır:

İstinaf: İlk derece mahkemesi kararlarının incelenmesi için bölge adliye mahkemesine başvurudur. Bu yola başvuru süresi, kararın tebliğinden itibaren iki haftadır.
Temyiz: Bölge adliye mahkemesi kararlarının Yargıtay’da incelenmesini ifade eder. Bu başvuru da iki hafta içinde yapılmalıdır.
Yargılamanın yenilenmesi: Kesinleşmiş kararların yeniden yargılanması yoludur. Yeni delil bulunması, sahte belge kullanılması gibi durumlarda başvurulabilir.

9. Özel Yargılama Usulleri

HMK’da bazı uyuşmazlıklar için özel yargılama usulleri öngörülmüştür. Bunlar arasında itirazın iptali davaları, menkul iade davaları, tespit davaları, geçici hukuki korumalar (ihtiyati tedbir, ihtiyati haciz) gibi usuller bulunur.

10. Son Değişiklikler (2020 – 2025)

Son yıllarda HMK’da önemli değişiklikler yapılmıştır:

2020 yılında belirsiz alacak davasına ilişkin düzenlemeler değiştirilmiştir. Artık “tespit davası” ibaresi madde metninden çıkarılmıştır.
2024 yılında yapılan değişiklikle, istinaf ve temyiz süreleri 2 hafta olarak eşitlenmiştir.
2025 yılında Anayasa Mahkemesi, istinaf ve temyiz sınırlarının karar tarihine göre belirlenmesini öngören düzenlemeyi iptal etmiştir. Artık bu sınırlar başvuru tarihine göre dikkate alınacaktır.

11. Uygulamada Sık Karşılaşılan Sorunlar

Uygulamada, eksik veya hatalı dilekçeler, usulsüz tebligatlar ve dava şartlarının eksikliği nedeniyle davalar usulden reddedilebilmektedir.
Özellikle arabuluculuk dava şartı olan davalarda (örneğin iş davaları) doğrudan dava açılması sık yapılan bir hatadır.
Yine, vekâletnamesiz işlem yapan avukatların işlemleri geçersiz sayılmaktadır. Bu tür teknik detaylara dikkat edilmelidir.

12. HMK ile HUMK Arasındaki Farklar

HMK, mülga HUMK’a göre daha sistematik ve modern bir kanundur. HMK’da istinaf yolu getirilmiş, ön inceleme aşaması eklenmiş ve belirsiz alacak davası gibi yeni dava türleri düzenlenmiştir. HUMK daha eski bir sistematiğe sahipti ve temyiz dışında başka kanun yolu bulunmuyordu.

Sonuç

6100 sayılı HMK, medeni yargılamada temel kaynak olup, modern hukuk sistemlerinin gereklerine uygun olarak düzenlenmiştir.
Kanun yollarının etkin kullanımı, ön inceleme ve delil sistematiği ile yargılamada adalet, hız ve etkinlik sağlanması hedeflenmiştir.
Son yıllarda yapılan değişiklikler de bu yapının daha işlevsel olmasına katkı sunmaktadır.